سعدی شیرازی، شاعر و نویسندهٔ برجستهٔ قرن هفتم هجری، با آثار ماندگار خود همچون «بوستان» و «گلستان»، تأثیر عمیقی بر ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی گذاشته است. زندگی پرفرازونشیب او، همراه با سفرهای متعدد و تجربیات گوناگون، در شکل‌گیری اندیشه‌ها و آثارش نقش بسزایی داشته است.
زندگینامه سعدی
سعدی، با نام کامل ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف، در حدود سال ۶۰۶ هجری قمری در شیراز به دنیا آمد. پدرش، که در دربار اتابک سعد بن زنگی خدمت می‌کرد، در کودکی سعدی درگذشت. پس از آن، سعدی تحت سرپرستی پدربزرگ مادری‌اش، مسعود بن مصلح الفارسی، قرار گرفت و مقدمات علوم ادبی و شرعی را در شیراز آموخت.
در جوانی، به دلیل حملهٔ مغولان به ایران و اوضاع نابسامان کشور، سعدی شیراز را ترک کرد و برای ادامهٔ تحصیل به بغداد رفت. او در مدرسهٔ نظامیهٔ بغداد، که یکی از معتبرترین مراکز علمی آن زمان بود، به تحصیل علوم دینی و ادبی پرداخت.
سفرهای سعدی
پس از اتمام تحصیلات، سعدی به سفرهای طولانی در مناطق مختلف جهان اسلام پرداخت. او به کشورهایی مانند عراق، شام، حجاز، هندوستان، غزنین، ترکستان، آذربایجان، آسیای صغیر، بیت‌المقدس، یمن و آفریقای شمالی سفر کرد. در این سفرها، علاوه بر وعظ و خطابه، به کسب تجربه و دانش پرداخت و با فرهنگ‌ها و جوامع مختلف آشنا شد.
در یکی از این سفرها، به گفتهٔ خود در «گلستان»، در جریان جنگ‌های صلیبی به دست مسیحیان اسیر شد و مدتی را در اسارت گذراند. این تجربیات، تأثیر عمیقی بر اندیشه‌ها و آثار او گذاشت و به غنای محتوای آثارش افزود.
بازگشت به شیراز و تألیف آثار
در حدود سال ۶۵۵ هجری قمری، سعدی به شیراز بازگشت. در این زمان، اتابک ابوبکر بن سعد زنگی بر فارس حکومت می‌کرد و شیراز به پناهگاهی برای دانشمندان و ادیبان تبدیل شده بود. سعدی در این دوره، دو اثر جاودان خود، «بوستان» و «گلستان»، را تألیف کرد و به اتابک و پسرش سعد بن ابوبکر تقدیم نمود.
آثار سعدی
آثار سعدی، که در مجموعه‌ای به نام «کلیات سعدی» گردآوری شده‌اند، شامل شعر و نثر است. مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از:
بوستان
«بوستان» اولین اثر بزرگ سعدی است که در سال ۶۵۵ هجری قمری به پایان رسید. این کتاب منظوم، در قالب مثنوی و شامل حدود ۴٬۰۰۰ بیت است. موضوعات آن اخلاق، تربیت، سیاست و اجتماع را در بر می‌گیرد و در ده فصل با عناوین عدل، احسان، عشق، تواضع، رضا، ذکر، تربیت، شکر، توبه و مناجات تنظیم شده است.
گلستان
«گلستان» یک سال پس از «بوستان»، در سال ۶۵۶ هجری قمری، تألیف شد. این کتاب به نثر مسجع و آمیخته با شعر نوشته شده و شامل هشت فصل با عناوین سیرت پادشاهان، اخلاق درویشان، فضیلت قناعت، فوائد خاموشی، عشق و جوانی، ضعف و پیری، تأثیر تربیت و آداب صحبت است. سعدی در «گلستان» با زبانی ساده و روان، مسائل مرتبط با زندگی و شخصیت افراد را بیان کرده و وضعیت فرهنگی و اجتماعی زمان خود را به تصویر کشیده است.
غزلیات
مجموعه غزلیات سعدی شامل حدود ۷۰۰ غزل است که بیشتر آن‌ها به موضوع عشق می‌پردازند. این غزلیات در چهار بخش به نام‌های «طیبات»، «بدایع»، «خواتیم» و «غزلیات قدیم» جمع‌آوری شده‌اند. سعدی در این غزل‌ها، با زبانی ساده و روان، احساسات و تجربیات خود را بیان کرده است.
قصاید
سعدی قصایدی به زبان فارسی و عربی سروده است. قصاید فارسی او در ستایش پروردگار، مدح، اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان زمان خود است. قصاید عربی او نیز شامل مدح، نصیحت و مرثیه است و حدود ۷۰۰ بیت را در بر می‌گیرد.
مراثی
سعدی چندین قصیده بلند در رثای مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی، سروده است. او در این مراثی، هلاکوخان مغول را به خاطر قتل خلیفه عباسی نکوهش کرده است. همچنین، سعدی چند مرثیه در وصف اتابکان فارس و وزرای آن زمان سروده است.
رسائل نثر
سعدی چندین رساله به نثر نوشته است که از جمله آن‌ها می‌توان به «نصیحةالملوک»، «رساله در عقل و عشق»، «الجواب»، «در تربیت یکی از ملوک گوید» و «مجالس پنجگانه» اشاره کرد. این رسائل به موضوعات اخلاقی، تربیتی و سیاسی می‌پردازند.
هزلیات
سعدی مجموعه‌ای از اشعار هزل‌آمیز به نام «هزلیات» دارد که شامل «مطایبات»، «مضحکات» و «خبیثات» است. این اشعار با زبانی جسورانه و بی‌پروا، به موضوعات طنز و انتقادی می‌پردازند.
درگذشت سعدی
سعدی در سال ۶۹۱ هجری قمری در شیراز درگذشت و در خانقاه خود، که امروزه به نام آرامگاه سعدی یا سعدیه شناخته می‌شود، به خاک سپرده شد. برخی منابع علت درگذشت سعدی را بیماری و کهولت سن دانسته‌اند، اما به‌طور دقیق مشخص نیست.
تأثیر سعدی بر ادبیات فارسی
سعدی با آثار خود، تأثیر انکارناپذیری بر زبان و ادبیات فارسی گذاشته است. ساده‌نویسی و ایجاز در آثار او، زبان فارسی را به سمت روانی و سادگی سوق داده است. بسیاری از ضرب‌المثل‌های رایج در زبان فارسی از آثار سعدی گرفته شده‌اند و آثار او مدت‌ها در مدارس و مکتب‌خانه‌ها به عنوان منبع آموزش زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شدند.
مقایسه با فردوسی
در مقایسه با فردوسی، شاعر حماسه‌سرای بزرگ ایران، سعدی بیشتر به موضوعات اخلاقی، تربیتی و اجتماعی پرداخته است، در حالی که فردوسی با اثر جاودان خود، «شاهنامه»، به تاریخ و اسطوره‌های ایران پرداخته است. دلیل فوت فردوسی نیز مانند سعدی به‌طور دقیق مشخص نیست، اما برخی منابع به بی‌مهری حاکمان زمان و مشکلات مالی اشاره کرده‌اند.
در مجموع، سعدی با آثار گران‌بهای خود، میراثی ارزشمند برای فرهنگ و ادب فارسی به‌جا گذاشته است که همچنان مورد توجه و استفاده قرار می‌گیرد.
