در شرایط اقتصادی کنونی، فرار مالیاتی یکی از مهم‌ترین چالش‌های دولت‌ها برای تامین هزینه‌های عمومی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی است. به همین دلیل، طرح سوت زنی مالیاتی در ایران به‌عنوان یک راهکار قانونی و رسمی معرفی شده تا از طریق آن امکان شناسایی متخلفان و مقابله با فعالیت‌های اقتصادی پنهان فراهم شود. در این طرح، افراد حقیقی یا حقوقی می‌توانند اطلاعات مربوط به تقلب یا تخلف مالیاتی دیگران را در اختیار سازمان امور مالیاتی قرار دهند. هدف اصلی این اقدام، استفاده از ظرفیت و نظارت مردمی برای کاهش فرار مالیاتی، افزایش شفافیت اقتصادی و ایجاد انگیزه در شهروندان برای گزارش اطلاعات پنهان فعالان اقتصادی است. در ادامه، به معرفی کامل این طرح و نحوه اجرای آن می‌پردازیم.
سوت زنی مالیاتی چیست؟
سوت زنی مالیاتی (Whistleblowing) به مجموعه قوانینی گفته می‌شود که براساس آن شهروندان می‌توانند تخلفات و فسادهای مالیاتی را در بخش‌های عمومی، خصوصی و دولتی گزارش دهند. هدف از این سازوکار، پیشگیری از گسترش آسیب‌های ناشی از فرار مالیاتی بر اقتصاد، جامعه و سازمان‌ها است. در این طرح، با چند اصطلاح مهم سروکار داریم. گزارش‌دهنده یا همان سوت‌زن مالیاتی که می‌توانند افراد حقیقی یا حقوقی، کارکنان سازمان‌ها، عموم مردم یا حتی نهادهای مردمی باشند که به‌صورت داوطلبانه و از طریق سامانه‌های مربوط، اطلاعات لازم را ثبت می‌کنند.
فرار مالیاتی نیز به معنای پنهان‌سازی درآمد یا فعالیت اقتصادی برای نپرداختن مالیات است. این موضوع مواردی مانند عدم استفاده از کارتخوان، ارائه اظهارنامه‌های غیرواقعی، و.. را شامل می‌شود و در قانون مالیات‌های مستقیم به‌عنوان جرم مالیاتی تعریف شده‌است. و همچنین، گزارش موثر یا موثق که گزارشی است که پس از بررسی توسط واحدهای بازرسی مالیاتی، منجربه شناسایی درآمدهای پنهان و مطالبه مالیات شود. این اصطلاحات نه‌تنها در مبحث سوت زنی مالیاتی بلکه در دیگر مباحث حقوقی نیز کاربرد دارند، بنابراین آشنایی با آن‌ها از جهات مختلف، حائز اهمیت است.
واحدهای مختلف سازمانی در اجرای سوت زنی
مسئولیت اجرای دستورالعمل سوت زنی برعهده بخش‌های مختلف سازمان امور مالیاتی است که در این بخش به معرفی وظایف هرکدام می‌پردازیم. این ساختار به‌گونه‌ای طراحی شده‌است که هم امکان مشارکت مردمی در شفافیت مالیاتی فراهم شود و هم اطمینان حاصل شود که حقوق و امنیت گزارشگران به‌طور کامل حفظ می‌شود.
- سازمان امور مالیاتی کشور: مسئول تشخیص درآمدهای مشمول مالیات و وصول آن
- سامانه گزارش‌های مردمی (۱۵۲۶ و درگاه اینترنتی سازمان): بستر اصلی ثبت گزارش‌های مالیاتی
- مرکز بازرسی و مبارزه با فرار مالیاتی و پولشویی: متولی نظارت، مدیریت و گردآوری گزارش‌های عملکرد، با امکان دسترسی به اطلاعات محرمانه گزارشگران
- واحدهای اجرایی بازرسی در ادارات کل امور مالیاتی: مسئول بررسی گزارش‌ها و رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی
- کارگروه احراز تخصیص پاداش (استانی): فعال زیرنظر مدیرکل هر استان و موظف به بررسی و ارسال نتایج شرایط استحقاق پاداش به مرکز، هر سه ماه یک‌بار
مراحل اجرایی سوت زنی مالیاتی
فرآیند اجرای دستورالعمل سوت زنی مالیاتی از زمان ثبت گزارش تا مرحله پرداخت پاداش، طی چند گام مشخص انجام می‌شود. برای این‌که بدانید شرایط پیچیده‌ای درکار نیست، این مراحل را به ترتیب شرح داده‌ایم.
ثبت گزارش
گزارشگران موظف‌اند اطلاعات مربوط به فرار مالیاتی را در سامانه ویژه ثبت کرده و یک کد رهگیری دریافت کنند. پیگیری وضعیت گزارش تنها از طریق این کد امکان‌پذیر است. گزارش می‌تواند به‌صورت ناشناس ثبت شود، اما برای دریافت پاداش، لازم است مشخصات هویتی، شماره تلفن همراه تاییدشده در سامانه شاهکار و شماره شبای حساب بانکی احرازشده در سامانه سیاح در سامانه وارد شود.
بررسی اولیه
تمامی اطلاعات ثبت‌شده محرمانه تلقی می‌شود و واحدهای اجرایی موظف به رعایت اصول محرمانگی هستند. این واحدها باید حداکثر ظرف ۲۰ روز نتایج بررسی اولیه را در سامانه درج کنند. درصورتی‌که گزارش تایید شود و شخص گزارش‌شده پرونده مالیاتی نداشته باشد، تشکیل پرونده جدید حداکثر ظرف ۱۰ روز کاری پس از پایان مرحله بررسی اولیه الزامی است.
رسیدگی مالیاتی و مطالبه
مرجع رسیدگی مکلف است اطلاعات دریافتی را بررسی کرده و در صورت نیاز، بازرسی مالیاتی موضوع ماده ۱۸۱ قانون مالیات‌های مستقیم را انجام دهد. اداره کل امور مالیاتی باید این بازرسی را حداکثر ظرف دو ماه از زمان ثبت گزارش اجرا کند. همچنین رسیدگی به پرونده مالیاتی و مطالبه مالیات باید حداکثر ظرف شش ماه برای تمامی سنوات قابل‌بررسی انجام گیرد.
تعیین و پرداخت پاداش
پس از تکمیل مراحل رسیدگی و وصول مالیات ناشی از گزارش موثق، پاداش به گزارشگر پرداخت می‌شود. میزان این پاداش در مرحله تشخیص حداکثر تا نیم درصد مالیات تعیین‌شده (و تا سقف سه برابر معافیت ماده ۸۴ قانون مالیات‌های مستقیم) خواهد بود. در صورت وصول مالیات، پاداش می‌تواند تا یک درصد مالیات وصول‌شده و در مجموع تا سقف ۱۰۰ میلیارد ریال پرداخت شود. منابع مالی این پاداش از محل درآمدهای اختصاصی سازمان امور مالیاتی (موضوع ماده ۲۱۷ قانون مالیات‌های مستقیم) تامین می‌شود و محرمانگی هویت گزارشگر در تمام مراحل حفظ خواهد شد.
حمایت قانونی
برای صیانت از حقوق گزارشگران، هرگونه اقدام تبعیض‌آمیز مانند اخراج، کاهش رتبه، جابه‌جایی یا ارزیابی غیرمنصفانه علیه آنان ممنوع است. همچنین هویت و مشخصات گزارشگر محرمانه باقی می‌ماند، مگر در شرایط استثنایی که مرجع قضایی به‌دلیل ضرورت شرعی یا تامین حق دفاع متهم، افشای آن را لازم بداند.
مزایا و چالش‌های قانون سوت زنی مالیاتی
قانون سوت زنی مالیاتی مانند یک ابزار دو لبه است و در کنار مزایا، چالش‌هایی هم دارد. ازجمله مزایای این قانون می‌توان به افزایش درآمدهای دولت و کاهش فرار مالیاتی اشاره کرد، چراکه گزارش تخلفات مالیاتی باعث شناسایی درآمدهای پنهان و بازگشت منابع ازدست‌رفته می‌شود. همچنین این قانون شفافیت و عدالت مالیاتی را تقویت کرده و با نظارت عمومی، امکان سوءاستفاده و فساد اقتصادی را کاهش می‌دهد.
بااین‌حال، این طرح با چالش‌هایی نیز همراه است. یکی از اصلی‌ترین موارد، ابهام در نحوه و میزان پاداش است؛ عباراتی مانند حداکثر تا یک درصد باعث شده پرداخت پاداش اختیاری و نامشخص باشد. نرخ پاداش پایین و طولانی بودن روند پرداخت، انگیزه گزارشگران را کاهش می‌دهد و گاهی سال‌ها طول می‌کشد تا پاداش دریافت شود. همچنین، گزارشگران در روند رسیدگی جایگاه حقوقی مشخصی ندارند و برخلاف کشورهای موفق، از جریان بررسی گزارش خود اطلاع ندارند.
سخن پایانی
در مجموع، سوت‌زنی مالیاتی ابزاری ارزشمند برای مبارزه با فرار مالیاتی و افزایش شفافیت اقتصادی است، اما برای اثربخشی واقعی آن نیاز به اصلاح روند پرداخت پاداش، تقویت حمایت‌های قانونی و شفاف‌تر شدن فرآیندها وجود دارد. اصلاح این نقاط ضعف می‌تواند انگیزه مردم را برای مشارکت بیشتر در گزارش تخلفات مالیاتی افزایش داده و کارایی این سازوکار را به‌طور چشمگیری افزایش دهد.
